این نوشتار برای علاقه مند شدن بیشتر به نماز تهیه و تکمیل شده است. پیشنهاد می کنیم فایل پی دی اف آن را که آن را به کسانی که از ذیل می توانید دانلود کنید، برای دوستانی که فکر می کنید نیازمند حس کردن بیشتر نماز هستند هدیه دهید.
دانلود فایل pdf این مطلب (اگر می خواهی نماز را دوست داشته باشی)
حجت‌الله حاجی کاظم/ تدوین اولیه: ۱۷/۹/۸۵ – ویرایش و تکمیل: ۱/۱۱/۹۴
مقدمه
در زمان نوجوانی، گاهی «حس می کردم» نماز را خوب «حس نمی کنم». جستجوهایی کردیم و کتاب هایی خواندیم و تأملاتی به نظرمان رسید. برخی نکته ها برای درک بهتر از نماز کمک کرد. می خواهم بسیار کوتاه درباره برخی از مهم ترین نکاتی که در این سال ها توجهم را درباره نماز جلب کرد، بنویسم.
زیاد با نماز سروکار داریم. گاهی اوقات نسبت به آن کم توجهی داریم. از سوی دیگر هرچه جلوتر می رویم، باید نمازمان با معرفت بیشتری خوانده شود و شاید توقع خداوند از ما این است که در مسیر عارفانه تر نماز خواندن قدم برداریم وگرنه شاید آثار خستگی از نماز و به قول قرآن کریم، سنگین شدن آن بر ما پدیدار شود. می خواهیم با این نوشتار، به معرفت بیشتر نسبت به سیر و سفر معنوی و هیجان انگیز نماز کمک کنیم تا بتوانیم هم بیشتر آن را بفهمیم و هم با روحیه بهتری اقامه اش کنیم. البته اگر آن را نمی فهمیدیم هم با اعتماد به خداوند اقامه اش می کردیم اما فهم آن، به ارزشمند تر شدن نماز برای ما کمک خواهد کرد.
ماجرا از کجا آغاز شد؟
و روزی خداوند فیض رسانی به بشر دوره ما را آغاز کرد. انسان را آفریده و در او از روح بلندش دمید. خدای بزرگ امانتی سنگین به دوش او نهاد تا با رساندن آن امانت سنگین به منزل، وجودش جلوه‌ای پاک و بی‌پیرایه از وجود پروردگارش گردد:
آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند
دین می خواهد ما را به کجا برساند؟
همه هستی، برای کامل شدن او طراحی گردید. (دقت نمایید) مهندس این عالم، تک‌تک مکانیسم های جهان (سنت های الهی) را به نحوی طراحی کرده است که غم و شادی، نعمت و مصیبت و …، به انسان در رساندن این امانت به منزل و رشد و بزرگ شدن یاری نماید. قرار است در روزهایی به اندازه هزار سال به سوی خدا حرکت کنیم. تمام شدن دنیا، آغاز آغاز شدن مسیری تازه است. ما برای طی زیباتر این مسیر سبز، نیازمند آمادگی و توشه هستیم تا در نهایت ویژگی های خداوند را که خوب ترین هاست، در خود پیدا کنیم.
نقش نماز در این حرکت بزرگ
و در نماز، خلاصه‌ای از این سیر تکاملی قرار دارد. نماز، خواندنی (قرائت کردنی) نیست؛ بلکه به پا داشتنی (اقامه کردنی) است. چرا که نماز، نمونه‌ای از حرکت است و نه صرفاً تعدادی کلمه و جمله. پس کسی می‌تواند خوب نماز را به پا دارد که خوب و سالم و باصفا و پاک زندگی کند و نیز کسی می‌تواند خوب زندگی کند و ناپاکی‌ها و نالایقی‌ها را از زندگی خود حذف نماید که خوب نماز را بر پا داشته باشد.
خوب زندگی کردن
خوب زندگی کردن، راحت زندگی کردن و آسوده زیستن نیست. زیاد پول و شهرت داشتن نیست؛ آرامش داشتن است. آرامشی که قلب را فرا می‌گیرد و جسم را به همت و تلاش صادقانه و خالصانه فرامی‌خواند. آرامشی که وقتی مشکلی، مصیبتی، فشار مضاعفی و … بر چنین انسانی باریدن گرفت، می‌داند که هر چه انفاق می‌افتد، برای پاک‌تر و الهی شدن او و دیگران است. البته هر چه از دستش بر آید انجام می دهد اما جهان را زیبا می بیند. پس ترس و غمگینی در او راه نمی‌یابد. به نظر ما حتی برای خوب زندگی کردن هم محتاج آرامش نماز هستیم.
خوب کوچ کردن
اما همه چیز، حتی خوب زندگی کردن نیست. اگر بعد از مرگ ما زندگی دیگری هست، اگر حرکت و کوچی به دنبال دارد، باید هنگام زندگی، به فکر زمینه سازی برای آن روزها هم باشیم. باید کوله پشتی سفر آخرت خود را هم کمی ببندیم. یاد مرگ، یاد سختی و نگرانی نیست؛ یاد ناپایدار بودن دنیا و بی نهایت بودن حرکت انسان است. فرموده اند هنگام نماز، فکر کن آخرین نماز توست. ببین چطور می توانی در آخرین لحظاتت با خدا حرف بزنی؟ اصلا حرفی برای گفتن داری؟ از خودت راضی هستی؟ توانستی از فرصتت استفاده کنی؟ اگر نه، بعد نماز برگرد و عوض شو.
رازهایی از نماز
ساده دانستن نماز، محروم شدن از ثمرات بلندش است. جستجو درباره اسرار نماز، می‌تواند کمک کند نمازی که یک عمر همراهمان است را بهتر بشناسیم و بهتر از آن استفاده کنیم. کتاب های بسیاری با استناد به روایات و گاه دقت های اندیشمندان درباره نماز نوشته شده است. کتاب اسرار الصلوه میرزا جواد ملکی تبریزی و آداب الصلوه امام خمینی در این زمینه، منابع خوبی هستند. تلاش می کنیم برخی نکات را در همین راستا تقدیم کنیم.
وضو، آغاز با پاکی
نماز با طهارت (وضو) آغاز می‌شود. یعنی باید قبل نماز تلاش کنی پاک تر وارد نماز شوی. اگر کسی لااقل یک ساعت قبل نماز به خود بگوید سعی می کنم پاک تر وارد نماز شوم، بهانه ای دیگر برای خوب بودن پیدا کرده است و نمازش هم بسیار زیباتر می شود. هر کس پاک‌تر و آماده‌تر بیاید، بهتر بهره می‌برد. به همین خاطر است که می گویند برای نماز بهتر خواندن، از موقع وضو حواست جمع باشد. سعی کنیم وضو را با این نیت بگیریم که می خواهیم ناپاکی های روحی خود را هنگام وضو زمین از خود جدا کنیم.
قیام، برخاستن با همه نیروها
کسی که بتواند، واجب است برای نماز بایستد. (قیام) ایستادن، چه ضرورتی داشته است، نشسته هم می شود رکوع و سجده رفت. ایستادن، حرکت است. قیام برای خدا، یعنی برای بهتر شدن جامعه و خویشتن با همه توان خود حرکت کنیم: «قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا لله مثنی و فرادی: بگو فقط به شما یک توصیه دارم: برای خدا، دو تا دو تا و یکی یکی (هم اگر شده) قیام کنید.»
و قیام نماز هم چیزی شبیه همین مفهوم قیام می تواند باشد. یعنی برای نماز، با تمام قدرت ها و انگیزه های خودت راه می افتی.
نیت و تکبیر نماز، حرکت در معراج
نیت و قصد رضای پروردگار می‌کنیم. کمال نیت نماز به آن است که قصد محکم برای بازگشت به سوی خدا داشته باشید. تکبیر می‌گوییم. تکبیری که برخی کارها مثل روی گرداندن از قبله را بر ما حرام می کند. «الله‌اکبر». اگر گاهی از بعضی چیزها نگران می‌شدیم، غصه غیرواقعی می‌خوریم و … الآن که می‌گوییم «الله‌اکبر»، به یاد می‌آوریم که خدا بزرگتر از همه این نگرانی ها و خطراتی است که به خاطر آنها آشفته ایم. دیگر هیچ ترسی نداریم که نکند کسی پیدا شود که این زیبایی را زشت کند. چراکه حالا یاد این کرده‌ایم که «خداوند از هر توصیفی بزرگتر است و اصلاً از اینکه توصیف شود بزرگتر است.» نکات بسیاری درباره اینکه چرا نفرموده «الله اکبر من کل شیء: خدا از همه چیز بزرگ تر است.» وجود دارد. همین قدر بگوییم که منظور از تعبیر «الله اکبر» این است که در هر زمینه ای و نسبت به هر چیزی، حواسمان باشد که خدا از آن چیز (قدرت، عمل، حتی معنویت) بزرگ تر است.
حمد و سوره، سخن گفتن آن گونه که خدا به ما آموخت
اسرار سوره حمد را باید خواند تا گوشه از عظمت این سوره را درک کرد. وقتی می گویید «الحمد لله رب العالمین» در واقع دارید همه زیبایی های هستی را می بینید و همه زیبایی ها را از خداوند جمیل می دانید. لحن سوره حمد در آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» ناگهان عوض می شود. داشتید می گفتید سپاس مخصوص خداست و او که فلان و چنان است و … اما ناگهان می گویید فقط تو را می پرستم … انگار تا قبل از این داشتید با خودتان حقایق را مرور می کردید و ناگهان توجهتان به خدا چنان جلب می زند که او را خطاب قرار می دهید.
رکوع، حرکتی فراتر از الفاظ
بعد از حمد و سوره که جلوه زیباترین الفاظ درباره حقیقت جهان است، گویا به این موضوع توجه می کنیم که موضوع بزرگ تر از آن است که بتوان با الفاظ درباره آن سخن گفت. اینجاست که انگار می گویید خداوند خیلی بزرگ تر این است که حتی با الفاظی که خودش نازل کرده توصیفش کنم. او حتی از این ها هم بزرگ تر است. «الله اکبر» یعنی همین. سپس خم می شوید در برابر همه عظمت او و انگار بدون خم شدن، حق مطلب ادا نمی شد.
سجده، از خود بیرون شدن
تا به حال فکر کرده بودید که سجده چه حالت عجیبی است و چرا خداوند از ما می خواهد بر خاک بیفتیم؟ مگر او به انسان کرامت نداده است؟ مگر او بی نیاز از تعظیم نیست؟ پس چرا از ما چنین حرکتی را خواسته است؟
داستان این است که حتی با رکوع هم دلتان راضی نمی شود. باز می گویید خدا از این هم بزرگ تر است. از رکوع بلند می شوید و می ایستید. روایات معراج نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) را که بررسی کنید، متوجه می شوید در اینجا حکمت سجده، فرو ریختن بعد از دیدن عظمت الهی است. گویا به تجلی ای از او توجه می کنید و عضلاتتان قوت خود را از دست می دهد و فرو می ریزید. برای درک بهتر مفهوم و منظور از سجده، از آیاتی از قرآن کریم استفاده می کنیم. وقتی حضرت موسی (ع) از خداوند خواست که خداوند را به نوعی ببینید، خداوند فرمود هرگز مرا نمی بینی اما به کوه (کوه خاصی که آنجا جلوی حضرت بوده) نگاه کن. وقتی حضرت به کوه نگاه کرد، خداوند به کوه تجلی کرد و کوه ذره ذره شد و حضرت موسی از دیدن این عظمت فرو ریخت. خداوند از تعبیر «خرّ : فروریختن» استفاده کرده است. همین لغت (خرّ) را قرآن کریم در هنگام توصیف ایمان آوردن و سجده عاشقانه کسانی که فهمیدند اسلام حق است و از شادی فرو ریخته و به سجده افتادند استفاده کرده است. نتیجه این است که سجده، دیدن عظمت حضرت حق و فرو ریختن در برابر آن است. اینکه در مقابل حقیقت ناب هیچ چیز از غرورت نماند و از خود بی خود شوی.
با توجه به مستنداتی روایی، می توان سجده اول را نماد قبل از تولد و هنگامی که هنوز خاک بودیم دانست و سجده دوم را نماد مرگ و بازگشت به خاک بدانیم و فاصله میان دو سجده نیز فرصت زندگی در دنیای ما باشد. این ها می تواند به تمرکز و توجه به حقیقت نماز کمک کند.
تشهد نماز، شهادت دادن در عین دیدن
در روایت معراج، تشهد در زمانی است که نبی خدا (صلی الله علیه و آله) از سجده دوم بر می خیزند و عظمت حضرت حق را مشاهده می نمایند و به آن شهادت می دهند. اگر سجده دوم را مرگ بدانیم، تشهد نماز شهادت دادن در روز قیامت و با مشاهده عظمتی است که هنگام حشر جلوه می نماید.
سلام نماز، بازگشت از معراج
السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته، سلام به پیامبر خداست که نزدیکترین وجود به معراج است.
السلام علینا و علی عبادالله الصالحین: سلام به کسانی است که پس از پیامبر خدا به معراج نزدیک ترند.
السلام علیکم و رحمه الله و برکاته: سلام به همه موجودات هستی و مخلوقات خداست که در کف هستی قرار دارند.
می بینید که ترتیب سلام ها چنان است که با حرکت از جهان بالا (معراج) به سوی جهان پایین به طور کامل هماهنگ است.
وقتی از معراج به زمین می آییم، اولین مکانی که از آن می گذریم، مقام پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) است. پس از آنجا، مقام صالحین است و در نهایت در زمین، دیگر موجودات هستی اند. یعنی فرود روحانی کامل.
نماز، به واقع معراج است
وقتی به این اسرار توجه می کنید، می بینید که اصلا با ما شوخی نکرده اند و اغراقی درباره معراج بودن نماز در کار نیست. معراج بودن نماز، سخنی شاعرانه نیست که فقط برای تعریف بی‌جا از چیزی مطرح شده باشد. بنابراین در تفسیر تک تک اجزای نماز باید ارتباط آن با معراج در نظر گرفته شود. بسیاری از اهل معرفت، وقتی نماز می خوانند، لحظه ای فراموش نمی کنند که در حال نماز، بخشی از توجه روحشان، در معراج است.
نمازم به من حال نمی دهد
قرآن می فرماید نماز بر همه سنگین است مگر بر خاشعان. این نشان دهنده آن است که اگر مراقب نباشیم، دچار کسالت نماز می شویم. کسل بودن در نماز ویژگی منافقان است. بنابراین باید سعی کنیم با افزایش معرفت و انجام عمل صالح، حال بهتری برای خود ایجاد کنیم. اما نکته اینجاست که حتی اگر خیلی اوقات نماز به ما حال خوبی ندهد، بازهم ارزشمند است. جدا از اینکه مقدمه برای خوب توجه را فراهم می کند، یکی از نقش های نماز همین است که نشان دهد من حالم خوب نیست. هر زمان که نماز برای ما خسته کننده شد، هر زمان که حس می کنیم پنج دقیقه وقت گذاشتن برای آن موجب عقب افتادن از برنامه های دنیایمان می شود، نماز در اینجا در نقش تب سنج عمل کرده و به ما هشدار داده است.
می خواهم کمتر در نماز کوتاهی کنم
برای کاهش کوتاهی درباره نماز، از نکات ذیل کمک بگیریم:
۱- حضرت علی (علیه السلام) در حکمت ۱۰۶ نهج البلاغه می فرمایند: «کسی که امری از دین خویش را برای اصلاح امری از دنیای خویش ترک کند، خداوند او را به امر دنیایی‌ای که از امر قبلی زیان‌بارتر است گرفتار می کند.» اگر این سخن بزرگ را خوب درک کنیم، هیچ گاه به خاطر حتی به ظاهر لازم ترین کارهای زندگی خودمان، نماز را عقب نمی‌اندازیم. (البته مواردی که مهم دیگری وجود دارد که از نظر شرعی اولویت دارد، باید ابتدا سراغ آن برویم. مثل پاسخ دادن به طلبکار یا اجرای امر والدین)
۲- نه تنها سعادت ما، که سعادت اعضای خانواده ما و سعادت دوستان ما و سعادت فرزندان و همسرمان، با امور معنوی ما گره خورده است پس گاهی باید از حس پدرانه، مادرانه، برادرانه، خواهرانه و… استفاده کنیم و خود را از اینکه به دیگران لطمه بزنیم بترسانیم. به خود بگوییم مبادا با عقب انداختن امور معنوی خویش، در کسانی که آنان را نیز دوست داری، تاثیر معنوی منفی بگذاری.
۳- به محض آنکه زمانی در نماز خویش کوتاهی کردیم، بلافاصله توبه کنیم و بازگردیم. حتی اگر بارها توبه شکستیم و گرفتار سبک شمردن شدیم، موجب نشود فکر کنیم که بخشوده نمی شویم یا مبادا موجب شود توبه را به فرداها واگذار کنیم. خداوند را پذیرنده سریع توبه بدانیم و از امروز و فردا کردن توبه بترسیم.
دورشدن از بدی ها
بدی ها و گناهان مانعی بر سر راه استفاده عارفانه از نماز هستند. تلاش کنیم کم تر بدی کنیم. اینکه همیشه با بازی ها و بازیچه ها سرگرم باشیم، اینکه همیشه در رویاپردازی های مادی (مثل آرزوی برنده شدن جایزه ای در قرعه) باشیم، در توجه به نماز اثر منفی دارد. شراب، قمار، دیدن تصاویر تحریک کننده، موسیقی های تند، غفلت و … همگی ما را از نماز دور می کند. در زندگی تصمیمی برای این موارد بگیریم.
گاهی اوقات آیاتی را درباره نماز ببینید
دقت در عربی آیات قرآن کریم با توجه به ترجمه آنها به ایجاد حرکت در ما کمک می کند. گاهی در برخی از این آیات تأمل کنید:
وَ اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَهٌ إِلاّ عَلَى اَلْخاشِعِینَ: از صبر و نماز یاری جوئید؛ و این کار، جز برای خاشعان، گران است. ﴿البقره، ۴۵﴾
یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاهِ إِنَّ اَللّهَ مَعَ اَلصّابِرِینَ: ای افرادی که ایمان آورده‌اید! از صبر (و استقامت) و نماز، کمک بگیرید! (زیرا) خداوند با صابران است. ﴿البقره، ۱۵۳﴾
إِنَّ اَلْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اَللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى اَلصَّلاهِ قامُوا کُسالى یُراؤُنَ اَلنّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اَللّهَ إِلاّ قَلِیلاً : منافقان می‌خواهند خدا را فریب دهند؛ در حالی که او آنها را فریب می‌دهد؛ و هنگامی که به نماز برمی‌خیزند، با کسالت برمی‌خیزند؛ و در برابر مردم ریا می‌کنند؛ و خدا را جز اندکی یاد نمی‌نمایند! ﴿النساء، ۱۴۲﴾
وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَى اَلصَّلاهِ اِتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ: آنها هنگامی که (اذان می‌گویید، و مردم را) به نماز فرا می‌خوانید، آن را به مسخره و بازی می‌گیرند؛ این بخاطر آن است که آنها جمعی نابخردند. ﴿المائده، ۵۸﴾
إِنَّما یُرِیدُ اَلشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ اَلْعَداوَهَ وَ اَلْبَغْضاءَ فِی اَلْخَمْرِ وَ اَلْمَیْسِرِ وَ یَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اَللّهِ وَ عَنِ اَلصَّلاهِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ: شیطان می‌خواهد به وسیله شراب و قمار، در میان شما عداوت و کینه ایجاد کند، و شما را از یاد خدا و از نماز بازدارد. آیا (با این همه زیان و فساد، و با این نهی اکید،) خودداری خواهید کرد؟! ﴿المائده، ۹۱﴾
رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ اَلْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا اَلصَّلاهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِنَ اَلنّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَ اُرْزُقْهُمْ مِنَ اَلثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ: پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی‌آب و علفی، در کنار خانه‌ای که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را برپا دارند؛ تو دلهای گروهی از مردم را متوجّه آنها ساز؛ و از ثمرات به آنها روزی ده؛ شاید آنان شکر تو را بجای آورند! ﴿إبراهیم، ۳۷﴾
یادآوری
سعی کنید موارد ذکر شده در این نوشتار را بارها در حال و آینده بخوانید و تمرین کنید. یادآوری می تواند به استفاده کمک کند. یکی دیگر از راهکارهای یادآوری و در جان نشستن، آموزش و بازگو کردن برای دیگران است. در ترویج آنها بکوشید.
امید
هیچ وقت و به هیچ دلیلی از حرکت خسته نشوید. توقع نداشته باشید به طور ناگهانی ارتباط شما با نماز بهتر شود بلکه همین که تلاش می کنید و در مسیر بهتر شدن هستید، کافی است. از آیت الله بهجت پرسیدند اینکه گفته شده اگر نماز اول وقت را مراقبت کنید به همه جا می رسید، منظور نماز باتوجه اول وقت است یا همین نمازهای ماست؟ ایشان گفته بودند همین نمازها را هم اگر در اول وقت بخوانید، کم کم به آن درجات می رسید. در واقع نسخه این است که حتی آهسته اما پیوسته به نماز اهمیت دهیم تا کم کم نماز در جان ما بنشیند. اول وقت خواندن، یک نوع اهمیت دادن به نماز است.