فلسفه وجود آیات متشابه و صریح نبودن برخی آیات

حجت حاجی کاظم

سوال

آیا برای بوجود نیامدن اختلافات در تفسیرات مختلف از قران بهتر نبود خدا قران را طوری نازل می کرد که نتوان از هر آیه چند مدل تفسیر کرد و همه مردم یک برداشت داشته باشند؟ و امام فقط بر اجرای آنها نظارت کند؟

پاسخ

واقعیت این است که خداوند بنا نداشته همه آیات کتابش را صریح و غیر قابل تفسیر قرار دهد. خود قرآن کریم در آیات  به طور روشن به این موضوع اشاره کرده است که برخی آیات قرآن کریم محکم و برخی متشابه است:

هُوَ اَلَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ اَلْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ اَلْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا اَلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ اِبْتِغاءَ اَلْفِتْنَهِ وَ اِبْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اَللّهُ وَ اَلرّاسِخُونَ فِی اَلْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاّ أُولُوا اَلْأَلْبابِ :

اوست که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشی از آن کتاب، آیات محکم است [که دارای کلماتی صریح و مفاهیمی روشن است] آن‌ها اصل و اساس کتاب‌اند، و بخشی دیگر آیات متشابه است [که کلماتش غیر صریح و معانی‌اش مختلف و گوناگون است و جز به وسیله آیات محکم و روایات استوار تفسیر نمی‌شود] ولی کسانی که در قلوبشان انحراف [از هدایت الهی] است برای فتنه انگیزی و طلب تفسیرِ [نادرست و به تردید انداختن مردم و گمراه کردن آنان] از آیات متشابهش پیروی می‌کنند، و حال آنکه تفسیر واقعی و حقیقی آنها را جز خدا نمی‌داند. و استواران در دانش [و چیره دستان در بینش] می  گویند: ما به آن ایمان آوردیم، همه [چه محکم، چه متشابه] از سوی پروردگار ماست. و [این حقیقت را] جز صاحبان خرد متذکّر نمی‌شوند. (۱)

هرچند بیشتر آیات الهی برای همه قابل فهم است (وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا اَلْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ: و یقیناً ما قرآن را برای پند گرفتن آسان کردیم، پس آیا پند گیرنده ای هست؟) (۲) اما به هر حال آیاتی که فهم آنها برای همه ممکن نیست وجود دارد. خداوند بنا نداشته همه آیات را آن قدر ساده و صریح قرار دهد که همه مردم به طور یکسان آن را بفهمند.

فلسفه وجود آیات متشابه در قرآن کریم

ابتدا به این سه نکته توجه شود:

۱ – بیشتر آیات قرآن کریم، آیات محکم هستند که به طور کامل معنای مورد نظر قابل فهم است و محل اختلاف نیستند. به قول قرآن کریم، «هن ام الکتاب: آنها، مادر کتاب خدا هستند (بخش قابل توجه آن می باشند)»

۲ – تکلیف و نسبت ما در مورد آیات متشابه نیز با نگریستن به دیگر آیات و نقل های مستند، روشن است و بنابراین راه برای دریافت مقصود آیات متشابه نیز بسته نیست.

۳ – حتی بر فرض عدم امکان فهم این آیات، مشکلی درباره چارچوب های اساسی دین ایجاد نمی شود. البته اگر کسی بنا بر لجاجت نسبت به فهم صحیح کتاب خدا داشته باشد، امکان تفسیر کردن های ناروا و بسیار عجیب غریب از آیات وجود دارد اما به راحتی باطل بودن این نوع تفسیرها قابل اثبات است و قرآن کریم از این لحاظ ضعفی ندارد.

اما احتمالاتی که درباره فلسفه وجود آیات متشابه می توان طرح کرد:

۱ – برخی از آیات به خاطر اشاره به مسائلی بسیار بلند از جمله آفرینش، عرش و کرسی خداوند و … شاید ساده تر قابل بیان نبود. اصولا برخی از این اسرار برای همه لازم به کشف نیست ولی به هر حال ردپای این اسرار را خداوند برای عده ای که بیشتر در مسیر کشف حقیقت حرکت می کنند در قرآن قرار داده است.

۲ – از آیاتی که تشویق به تفکر و تدبر در آیات الهی نموده و از اهمیتی که دین برای عقل قائل است می توان فهمید که خداوند مقصود بسیاری از آیات را به نحوی قرار داده است که برای رسیدن به گوهرهای آن نیازمند تلاش فکری و علمی هستیم. به عبارت دیگر بسیاری از زوایای آیات، معماگونه است تا تدبر و تفکر مومنان را برانگیزد و باورمندان به وجود خداوند را به سوی تدبر کردن و کشف نمودن پیش برد. زمخشری نیز در تفسیر کشاف به همین بعد اشاره کرده است. (۳) قرآن کریم می خواهد انسان ها اندیشمندانه و با تعقل به سوی حقیقت حرکت کنند و نه اینکه دستور العملی صرفا شامل امر و نهی و تنها یک رساله عملیه برایشان نازل نماید.

۳ – سنت خداوند بر این است که امکان تفسیر نادرست را صفر نکند تا شرایط امتحان در جهان از بین نرود. البته آن قدر نشانه روشن (بینه) در جهان وجود دارد که اگر کسی طالب حق باشد، به راحتی می تواند آن را پیدا کند اما آیات مختلف قرآن کریم نشان می دهد که اگر کسی قدم های خود را در جهان نادرست بردارد، تا حدودی امکان هدایت او کم می شود. آیات بسیاری درباره تاثیر عمل و انتخاب نادرست در کاهش فهم وجود دارد. برای نمونه، خداوند درباره کسانی که حق را می پوشانند، می فرماید: خَتَمَ اَللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ: خدا [به کیفر کفرشان] بر دل ها و گوش هایشان مُهرِ [تیره بختی] نهاده، و بر چشم هایشان پرده ای [از تاریکی است که فروغ هدایت را نمی  بینند] ، و برای آنان عذابی بزرگ است. (۴)

۴ – برخی محققان احتمال داده اند خداوند برای جلوگیری از نابودی کلی دین توسط منحرفان و تحریف کنندگان دین، برخی از مسائل اساسی را به طور خیلی صریح در قرآن کریم ذکر نکرده است. بنا بر نظر اینان، با ورود عموم مردم به دین حق، احتمال شکل گیری جریان منافقین و فتنه آنان برای نابودی دین از درون بسیار زیاد است. اگر همه روشنگری ها به طور کامل صریح و غیر قابل هر نوع تفسیری باشد، آنان اساس منابع دینی را نابود می کنند. بسیاری از روایات نبی اکرم به بهانه های غیر قابل قبول توسط خلیفه اول سوزانده شد و بعدها از حافظه ها و روایات پنهان شده با تلاش مسلمانان مجدد گردآوری شد و شاید اگر بسیاری مسائل صریح تر در آیات قرآن کریم بیان می شد، همین ظلم نسبت به قرآن کریم نیز اتفاق می افتاد. البته نکته مهم این است که با دقت های علمی، مقصودهای اصلی قرآن کریم به طور کامل روشن است و چنین نیست که هر تفسیر ناروایی را بتوان به آن تحمیل کرد ولی به هر حال نیازمندی آن به تدبر و تلاش علمی، موجب حفظ طبیعی آن از تحریف توطئه گران بوده است.

از میان همه این احتمالات، به نظر می رسد احتمال دوم و سوم باید بیشتر مورد نظر قرار گیرد.

======================================
(۱) ﴿آل‏ عمران‏، ۷﴾
(۲) ﴿القمر، ۱۷﴾
(۳) (کشاف، ذیل تفسیر آیه ۷ سوره آل عمران)
(۳) (البقره، ۷)