ح-حاجی کاظم
در پایگاه خوب کاکتوس، بحثی میان برخی دوستان اهل اندیشه و تامل صورت گرفت که یکی از بزرگواران لطف داشتند و مرا به ابراز نظر دعوت نمودند. تلاش کرده ام محل ابهام را متوجه شده و نظر خود را درباره آن عرض نمایم. قطعا فهم بنده نیز نسبت به آنچه باید باشد، فاصله خواهد داشت. خوشحال می شوم هرجا حس می کنید نادرست فهمیده ام، مرا متوجه نمایید.
دوست عزیزمان آقای «خیال دست» مطرح نمودند که:
۱. در اسلام تمام مسئولیت مالی و اجرایی خانواده بر دوش مرد است و زن می تواند حتی برای کار در خانه، شیر دادن فرزند و … مزد دریافت نماید و هیچ وظیفه ای جز همسر بودن و مادر بودن ندارد.
۲. در خانواده های ما معمولا عرفا شیر دادن، کار خانه و … را بر عهده زن می دانند.
۳. واقعیت های جامعه ما چاره ای جز اینکه خانم ها کارهای منزل را بپذیرند باقی نمی گذارد وگرنه زندگی دچار مشکل می شود.
۴. ایشان نتیجه گرفته بودند که قرار دادن کلیه مسئولیت های اجرایی بر دوش مرد، در عمل هیچ فایده کاربردی نداشته و دردی از جامعه ما دوا نمی کند.
به نظر ما
اما باور ما این است که
۱. آموزه یاد شده در تشکیل زندگی الهی تاثیر دارد و باید به آن نظر داشت. حتی فقط در نظر گرفتن این آموزه می تواند برای تصحیح تلقی های زن و مرد نسبت به هم موثر باشد (که البته باید به دیگر باورهای اسلامی ضمیمه شود تا درست فهمیده شود.)
۲. مدعای بالاتر ما این است که پرداخت نقدی نفقه (حتی روزانه)، اجر برای شیر دادن کودک، پرداخت مالی برای فعالیت های خانم در خانه و … مختص به هنگام اختلاف زن و مرد نیست (که البته می دانم این سخنم با باورهای رایج جامعه بسیار منافات دارد اما از آن دفاع خواهم کرد و انتظار دارم لااقل به عنوان یک احتمال در گوشه ذهن خود قرار دهید.) می تواند زندگی شیرین باشد و این پرداخت ها هم صورت گیرد و حتی زندگی را شیرین تر و آرمانی تر نماید.
۳. مدعای بالاتر از این آن است که این نگاه با روحیات و جایگاه زن و مرد نسبت به یکدیگر هماهنگ تر است و می تواند در راستای بهترین کرامت بخشی ها به زن باشد.
کیفیت وظایف زن و مرد در خانواده
در اسلام عزیز، زن هیچ وظیفه اجرایی ای در زندگی ندارد به جز یک مورد (که البته دوستان به آن توجه نکرده بودند): اجازه دادن به مرد برای ارتباط جنسی. در حقیقت، خانم فقط «خانم» خانه است. البته وظیفه دیگری در عمل و تکوینا به دوش زن می آید و آن این است که به ناچار (و به تبع وظیفه همسری) حمل کودک خانواده به عهده زن خواهد بود و اصل شیر دادن کودک نیز به اقتضای طبیعت مادری (فیزیولوژیکی و عاطفی) بر عهده خانم می افتد. حتی تربیت کودکان و محبت به زن و مرد و گرم کردن کانون خانواده هم بر اساس عاطفه زن و نه وظیفه تعریف شده وی می باشد اما فیزیولوژی خانم ها چنان است که مادری کردن را تا حدودی به آنها الزام می کند. (هرچند برخی برنامه دارند با این فیزیولوژی مقابله کنند) برخی وظایف اجرایی را در عمل خانم ها بر اساس عاطفه خود و از روی لطف، می پذیرند.
نکته مهم این است: عرف (مسلمان) حق ندارد کارهای منزل و … را وظیفه لازم زن بداند. یکی از دلایل ما بر این موضوع آن است که زن بعدا می تواند نسبت به اجرت المثل (هزینه معادل) کارهای اجرایی ای که در خانه انجام داده، طلب مزد نماید و نظر عرف در این موضوع هیچ نقشی نخواهد داشت.
محل سوال
محل ابهام اینجاست که انگار این نگاه با واقعیت های جامعه منافات دارد و نوعی زورگویی به مرد است. اصولا چنین الزاماتی نسبت به مرد آن هم در صورتی که وی نتواند چنین الزاماتی را تامین نماید چه ارزشی دارد؟
چاره نداریم که تلفات حقوق و قوانین را بپذیریم
نکته مقدماتی اینکه درست است که اسلام قرار است سعادتی خالص فراهم کند اما ویژگی هر حقوقی در شرایط جهان موجود، این است که درگیر تزاحم ها و استثناها می شود و مهم آن نیست که در مورد همه افراد جامعه بهترین اثر را داشته باشد بلکه مهم این است که برای بیشترین مردم بهترین آثار را تامین نماید. یعنی برآیند حقوق مهم است. (ضمن اینکه باید به نحوی باشد که تاثیرات آخرتی خوبی هم داشته باشد)
همه آموزه ها را در کنار هم ببینیم
یکی از کلیدهای فهم چرایی آموزه های اسلامی، دیدن همه آنها در کنار یکدیگر است. کسانی که حقوق اسلامی را می پذیرند، همان کسانی هستند که قرار است اخلاق و باورهای اسلامی را داشته باشند وگرنه قرار نیست از تحمیل حقوق اسلامی به جامعه ای کاملا غیر اسلامی دفاع نماییم. موارد ذیل را در کنار این حکم ببینیم تا بهتر بتوانیم قضاوت کنیم:
۱. تاکید اسلام بر مهر و محبت و پرورش آن و مرتبط کردن نظری محبت به همسر با محبت حضرت حق نشان از آن دارد که این حقوق قرار است در خانواده هایی که با محبت به یکدیگر می نگرند اجرا شود. یادآوری می کنم که وضع حقوق وابسته به شرایط عموم مخاطبین است. زن در خانواده متوسط (و نه حتی ایدآل) اسلامی آن قدر از محبت و دوست داشته شدن اشباع است که ترجیح می دهد راه های دیگری مثل غذا پختن و … را نیز برای افزایش پیوند محبتی خویش با همسر و خانواده اش بپیماید. ظرف شستن، یکی از جلوه های محبت کردن به خانواده می شود. (خواهیم گفت چرا اجبار و الزام و وظیفه دانستن اینها برای خانم، به خانواده آِسیب می زند)
۲. تاکید بر مفهومی به نام همراهی که از برخی نقل های مستقیم دینی فهمیده می شود، احتمال تنها نماندن عملی مرد در خانواده را بسیار افزایش می دهد. مثل این روایت که امیرالمومنین حضرت زهرا سلام الله علیهما را بهترین یاری گر در مسیر حق می دانند یا توصیه های به ازدواج و یا این نقل که همراهی زن و شوهر در آخرت را نیز ممکن می دانند و نیز می توان نشان داد که با نگاه خاص اسلام نسبت به همسر، این اتفاق عملا نیز محقق می شود.
۳. فراموش نکنیم که در دنیای امروز ما، رفاه بیشتر و دسترسی حریصانه به امکانات تکنولوژیکی موجب فشار اجرایی به خانواده ها شده است. اگر از نگاه اخلاقی تر بخواهیم بنگریم، چه اشکالی دارد گاهی به دلیل اینکه دو طرف فرصت کافی نداشته اند (یا حتی حوصله اش را نداشته و یا وقت خود را برای فعالیت اجتماعی مهمی گذاشته اند)، خانه نامرتب بماند؟ البته اهمیت آراستگی و نظم پوشیده نیست اما نباید برخی چیزها را به عنوان تابو در زندگی بسازیم که مجبور شویم بقیه مسائل را با آنها تغییر دهیم. پول طلبی، حرص به دنیا، کیفیت گرایی افراطی در مورد ظواهر زندگی که گاه موجب برخوردهای غیر اخلاقی مرد و زن با خانواده خود می شود، قابل دفاع اخلاقی نیست تا بخواهیم بر اساس آن بگوییم: «اگر کارهای خانه بماند چه؟!»
۴. ممکن است تصور شود پرداخت هزینه برای خدمت های خانم در خانه، توهین به محبت های خانم و عشق اوست و تلقی شود که مرد می خواهد محبت او را خریداری نموده و او را مادی گرایانه ببیند. نکته ای که باید از اجزای دیگر اسلام بر این مورد افزود، این است که مسلمان، دنیاپرست نیست و مراقب است که جز تلقی تقدیر از زحمات خانم و دیدن مهر او، تلقی دیگری نشود. این را با توضیح دادن محبت آمیز در مورد پول یا مالی که متواضعانه منتقل می کند، نشان می دهد.
۵. یک نکته مهم دیگر این است که طلب کردن این حقوق از طرف خانم ها همیشه زیبا نیست چرا که با شأن همسفری آنها و مظهر ناز بودنشان (توضیح خواهیم داد) سازگار نیست اما ادای آن از طرف مرد، زیبا و نشان دهنده قدردانی اوست و محبت را زیاد خواهد کرد.
نقش حقوق در زندگی خانوادگی
حقوق میان زن و مرد دو نقش در زندگی دارند که معمولا به دومی کمتر توجه می شود. اول اینکه وقتی زن و مرد دچار اختلاف برهم زننده زندگی می شوند، این حقوق به زن و مرد کمک می کند که کمتر آسیب ببینند. دوم اینکه این حقوق با سایه افکندن بر روابط کلی خانواده، موجب تنظیم توقعات زن و مرد می گردد. در این مورد سخن خواهیم گفت.
تنظیم توقعات و نگاه زن و مرد به یکدیگر با مسئول دانستن مرد در امور اجرایی
لازم به تذکر است که در این نوشتار از کل احکام و اخلاق مرتبط با نظام خانواده، فقط به موضوع خاص وظایف اجرایی زن و مرد در خانواده می پردازیم چرا که بررسی همه احکام و حقوق و اخلاق خانواده، مجالی دیگر می طلبد.
یکی از کلید واژه های ما در تحلیل مناسبات زن و مرد، مظهر ناز بودن زن و مظهر نیاز بودن مرد است. اگر خانم به آقا نیاز هم دارد، نباید کار به جایی برسد که ابراز نیاز نماید. به نظر ما یکی از حکمت های اینکه در مورد ارتباط زناشویی نیز می گویند نیاز مرد و اجابت زن (که فمنیست ها از این برداشت استفاده ابزاری از زن کرده اند) به این خاطر است که زن باید مظهر ناز و بی نیازی و زیبایی و مراجعه مرد باشد و مرد مظهر ابراز تمایل به زن. حتی در مورد نیازهای جنسی که البته در دو طرف نیز وجود دارد، حقوق به نوعی تنظیم شده که گویا فقط مرد نیازمند زن است. به عبارت ساده تر، می خواهند به روی زن نیاورند که احتیاج به مرد دارد.
وقتی مرد خود را در امور اجرایی موظف اصلی می داند، زحمت زن را لطف می داند (که گفتیم در یک خانواده متوسط اسلامی همراهی همسفرانه خانم اتفاق خواهد افتاد.) و این موجب می شود همیشه مرد به نوعی به زن مدیون باشد و این موجب می شود که خانم مجبور نباشد به مرد ابراز احتیاج کرده و مرد بخواهد ناز کند. باید مرد بدهکار باشد و این بدهکاری هیچ اشکالی ندارد (و شاید همین بدهکار دانستن خود و بخشش بدهکاری او از سوی خانم، موجب تقویت روحیه بخشش و کرامت خانم و تواضع آقا شود) و باید زن هم درک کند که به رسم همسفری نباید چیزی از همسرش بخواهد که او الان توان برآورد کردن ندارد.
نکته دیگر اینکه چنین نگاهی موجب می شود جلوی این تصور مرد که زن باید مثل یک خادم حلقه به گوش همه کارهای خانه را از روی وظیفه انجام دهد گرفته شود و واقعیت این است که زن به خاطر روحیات عاطفی خود در معرض این نگاه های ضد اخلاقی و ظالمانه قرار دارد و حقوق نام برده شده، تصور چنین ظلمی را از مرد دور می کند.
نمونه ای از خانواده های اینگونه
شاید برای روشن تر شدن این موضوع که بسیار دور از عملکرد جامعه خودمان است، خوب باشد مثالی بزنم:
خانواده ای هستند که سطح درآمد بالایی هم ندارند اما همه حقوق همسر خود را نه تنها به رسمیت می شناسند، بلکه در حد توان ادا هم می نمایند. (این خانواده هم از نظر علمی بسیار قوی هستند و هم از نظر تاثیرگذاری اجتماعی) همین موضوع موجب می شود که خود مردان هم به طور صوری هم که شده در خانه کار کنند. و پرداخت نفقه و … موجب شده که دارایی زنان این خانواده از دارایی مردان آن بیشتر باشد و البته در مواردی که زندگی با مشکلی مواجه می شود، خانم خانه با اصرار به مرد خانه، بخشی از بار مالی مشکل را به دوش می گیرد. جایی هم که واقعا نمی توانستند این حقوق را ادا کنند، ابراز کرده اند که شرمنده خانم خانه هستند و این ابراز بازهم به مظهر توجه بودن خانم خانه کمک می کند. لازم به ترس از زمین ماندن کارهای خانه نیز نخواهد؛ اگر ساده بگویم، خواهم گفت: مگر می شود خانواده ای واقعا نزدیک به نظر اسلام باشند اما در آنها زن داوطلبانه و از روی علاقه و حتی اصرار خود در فعالیت های اجرایی باری را بر دوش نگیرد؟ شاید بگویید در این صورت ممکن است خانم به سوی راحت طلبی و … پیش می رود. خواهیم گفت اگر با احترام گذاشتن به انسان ها کرامت به آنها بخشیده شود و نیز علم آموزی و مسئول دانستن خود نسبت به اجتماع در خانواده مطرح باشد، خانم خانه نیز با امنیت خاطر و متعهدانه به این امور می پردازد.
شاید بگویید این نگاه به خانواده دست نیافتنی نیست و بسیار خیال پردازانه است. خواهیم گفت: جامعه ما محتاج اخلاق است و این نگاه به خانواده، بسیار با نگاه اخلاقی و محبانه به همسر هماهنگ است و به هر حال به جای آنکه به سوی خانواده آرمانی و بهشت موعود غرب دیگری حرکت کنیم، چرا به تقرب به خانواده آرمانی و بهشت موعود الهی حرکت ننماییم؟ ضمن اینکه این نگاه قابلیت پیاده سازی در خانواده خودمان (حتی با وجود مخالفت های جامعه) را خواهد داشت.
خیلی ممنون که نظر من را نقد کرده‌اید. چند نکته به ذهنم می‌رسد:
آنچه در مورد ایدئال زندگی زناشویی می‌فرمایید که در آن زن هیچ مسئولیت اجرایی ندارد، ایدئال من هم هست و فکر می‌کنم خیلی خوب می‌شود اگر روزی جامعه‌ی ما به جایی برسد که زنانِ جامعه اجباری به انجام دادن کارهای خانه نداشته باشند و اگر کسی هم کاری می‌کند صرفاً از جهت تفنن یا از برای افزایش الفت و گرم کردن کانون خانواده باشد. فکر می‌کنم این می‌تواند یک هدف باشد؛ مقصدی که ترسیم کنیم برای آنکه به آن برسیم.
ولی مخالفت من با این است که بخواهیم امروز این ایدئال را پیاده کنیم بدون اینکه به تبعات آن اندیشیده باشیم. پس من اینجا دو مقام را از هم تمایز می‌دهم: ۱- نظریه‌پردازی برای ترسیم مدینه‌ی فاضله. ۲- نظریه‌پردازی برای حل مشکلات امروز جامعه. البته روشن است که قسم دوم نظریه‌پردازی باید به نحوی در خدمت قسم اول باشد. یعنی باید بکوشیم طوری مشکلات امروز را حل کنیم که آن ایدئال محقق شود. آنچه قبلاً گفتم و الآن می‌گویم ناظر به همین قسم دوم است، یعنی انسان‌های گوشت و پوست و خون‌داری را مد نظر دارم در جامعه‌ی ایران ۱۳۹۳ هجری شمسی. آدم‌هایی که سفید و سیاه نیستند؛ همگی خاکستری‌اند. ادعای من این است که نظریه‌ی ایدئال‌نگر ما به کار این آدم‌ها نمی‌آید.
در قسمت اول بخش «همه آموزه‌ها را کنار هم ببینیم» گفته‌اید: «زن در خانواده متوسط (و نه حتی ایدآل) اسلامی آن قدر از محبت و دوست داشته شدن اشباع است که ترجیح می دهد راه های دیگری مثل غذا پختن و … را نیز برای افزایش پیوند محبتی خویش با همسر و خانواده اش بپیماید.» سؤال من این است که اگر زنی چنین ترجیحی نداد چه؟! اگر زنی گفت همین مقدار از محبت و دوست داشته شدن برایم کافی است تکلیف چیست؟ بالاخره وقتی نظریه‌ای می‌دهیم باید همه‌ی جوانب را بسنجیم. در چنین حالتی کار خانه به عهده‌ی کیست؟ البته اسلام کار خانه را بر عهده‌ی مرد نگذاشته. حالا فرض کنیم در یک خانواده زن و مرد هر دو از انجام کار خانه استنکاف کنند. چه می‌شود؟ چیزی از کانون گرم خانواده باقی می‌ماند؟!
در مورد قسمت دوم: همراهی در اسلام تأکید شده ولی وظیفه‌ی زن همراهی کردن نیست. یعنی یک زن می‌تواند نخواهد همراهی کند. یا یک زن می‌تواند بخواهد از طرق دیگر همراهی کند ولی کار خانه را انجام ندهد. در چنین حالتی تکلیف کار خانه چه می‌شود؟
در مورد قسمت سوم: اشکالی ندارد خانه گاهی به هم ریخته باشد یا گاهی غذا از رستوران گرفته شود یا گاهی ظرف‌های کثیف روی هم تلنبار شود ولی همیشه که نمی‌شود این وضع ادامه داشته باشد. بالاخره باید کسی مسئول این کار باشد.
چند نکته هم اضافه کنم. اوّل اینکه خیلی خوب است که خانواده‌های ما متخلق به اخلاق اسلامی شوند ولی امروز اینطور نیست. اخلاق اسلامی چندان جایگاهی در مناسبات زندگی‌های زناشویی ندارند و ما باید با توجه به این واقعیت نظریه‌پردازی کنیم. اینکه بگوییم از نظر اسلام خانواده باید چنین و چنان باشد چیزی را عوض نمی‌کند.
دوم اینکه، آنچه در مورد وظیفه‌ی کار خانه‌ی زن گفتم مربوط به خانواده‌هایی است که در آنها زنان خانه‌دار هستند. در خانواده‌هایی که زنان شاغلند، می‌توان با اختصاص دادن مقداری از پول خانواده، خدمتکار استخدام کرد تا کارهای خانه روی زمین نماند.
سوم اینکه یکی از مشکلات جدی ما در کشور بی‌میلی پسران به ازدواج است. شاید شما هم پسرانی را دیده باشید که می‌گویند ازدواج کردن یک معامله‌ی احمقانه است و حاضر نیستند زیر بار مسئولیت بروند. حالا فکر کنید که از فردا از تریبون‌های رسمی اعلام شود در زندگی زناشویی تمام مسئولیت‌ها متوجه مرد است و زن هیچ وظیفه‌ای جز ارضای شهوات مرد و به دنیا آوردن بچه ندارد. فکر می‌کنید این موضوع به مشکل ازدواج کمک می‌کند؟ انسان‌های این روزگار بسیار محسابه‌گر هستند و آرامش و سکینه در «دو دو تا چهارتا» ی آنها جا نمی‌شود. اگر قرار باشد بار مسئولیت خانواده تنها بر شانه‌ی مرد باشد و زن فقط اطفاء شهوت کند مردان علی‌العموم از چنین معامله‌ای پرهیز می‌کنند. غریزه‌ی جنسی را می‌شود به روش‌های دیگر برطرف کرد.
خلاصه کنم، این ایده هیچ کمکی به زنان روزگار ما نمی‌کند. هیچ کمکی به خانواده‌های امروز نمی‌کند. تمام مسئولیت را بر دوش مرد می‌گذارد. آمار ازدواج را کم و آمار طلاق را زیاد می‌کند و باعث ترویج گناه در جامعه می‌شود.
جناب آقای خیال دست!
از اینکه وقت گذاشتید و نظرات خود را فرمودید، سپاسگزارم.
لطفا برای اندیشیدن و بررسی فرمایشتان، یک هفته فرصت دهید.
من تمام حرف های آقای ابراهیم پور(همان “خیال دست”، که خیلی دوست ندارم “خیال دست” خطاب کنم.) را قبول دارم، قبول دارم که یک دفعه نمی شود آن ایده آل را در جامعه امروزی پیاده کرد، قبول دارم جامعه آمادگی پذیرش چنان ایده آلی را ندارد. اما این آمادگی نداشتن و عدم پذیرش نباید باعث شود که مااصل را فراموش کنیم،باید حواسمان باشد که ما هستیم که «نمی توانیم» این اصل را محقق کنیم در جامعه امروزی وگرنه آن اصل مشکلی ندارد. اما اینطور هم نباشد که به سبب عدم پذیرش جامعه، بگذاریمش کنار و یک سیستم درمان موقتی را در پیش بگیریم. حواسمان باشد باید از یک سری چیزها پیشگیری می کردیم که جامعه، جامعه ای نشود که دیگر پذیرش این اصل برایش غیرممکن شود، حالا هم که پیشگیری نکردیم و جامعه بیمار شده است، نگوییم، بگذاریم زجر بکشد تا جان دهد، یا نهایتا بگوییم با مسکن و درمان موقت برایش چاره ای بیندیشیم. باید درمان جدی به کار ببریم، باید بیماری را ریشه کن کنیم و طبیعتا این درمان ریشه ای دوره دارد، شرایطی می خواهد،… من همه این ها را قبول می کنم. اما از حرف شما درمان موقت را برداشت می کنم تا درمان ریشه ای، اگر برداشتم اشتباه است بفرمایید.
نکته دیگر اینکه مرد وصع مالی اش انقدر خوب نیست که خدمتکار بگیرد، وقت ندارد خودش کار خانه را کند، باشد قبول، اما می تواند که جمعه روزی که خانه است به همسرش در کار خانه کمک کند، می تواند هفته ای یک بار از بیرون غذا تهیه کند که فقط هفته ای یک بار همسرش غذا درست نکند، می تواند از همسرش انتظار نداشته باشد که هر روز برایش غذای آنچنانی درست کند، می تواند شب ها در شستن ظرف ها به همسرش کمک کند(که همین کمک کردن، گرمای خانه ان ها را هم بیشتر می کند و قبول دارم ممکن است زنی این چیزها را نفهمد، اما چنین دیدگاهی برای چه مردی است؟ مردی که اسلامی است، مرد اسلامی سراغ چه زنی باید برود یا اصولا می رود؟ زن اسلامی، زن اسلامی چگونه زنی است؟ مطمئنا اینگونه بدفهم نیست)،… یک مرد چه وقت این کارها را می کند؟ وقتی که پس ذهنش این را داشته باشد که این ها وظیفه خاص همسرم نیست، پس در حد توانم کمک حالش باشم. این ها اصلا کارهای سخت و وقت گیر و هزینه برداری نیست که شما بگویید از عهده مرد جامعه ایران ۱۳۹۳ بر نمی آید. باور کنید زن جامعه ایران ۱۳۹۳ به همین ها هم راضی است، باور کنید!(دوباره پرانتز بالا را اینجا هم باز کنید، حتی “اسلامی” پرانتز بالا را اینجا “اسلامی سال ۱۳۹۳” بگذارید) و این ها خود همان مقدمات و شرایطی است که ما را به آن اصل و جامعه آرمانی نزدیک می کند، فرزند این خانواده کمک حال بودن زن را از پدرش می بیند و چه بسا این کمک حال بودن را برای همسرش بیشتر کند و نسل های بعدی… و نزدیک تر شدن به آن ایده آل…
خانم نظریان
من هم همه‌ی حرف‌های شما را قبول دارم و قبول دارم که راه‌حلم موقتی است. یعنی نمی‌شود که همیشه اینطور باشد ولی فکر می‌کنم تا زمانی که ما “سبک زندگی اسلامی” پیدا نکرده‌ایم نمی‌توانیم ایدئال‌هایمان را پیاده کنیم. سبک زندگی امروز ما قاطی شده‌ی سبک‌های زندگی مختلف غربی و ایرانی و اسلامی است و به همین خاطر است که نمی‌توانیم احکام فقهی را درست و کامل در آن پیاده کنیم. درباره‌ی اینکه چطور باید “سبک زندگی اسلامی” پیدا کنیم من هیچ چیزی نمی‌دانم. امیدوارم در جامعه درباره‌اش فکر و نظریه‌پردازی شود.
در مورد این حداقل کارهایی که مرد می‌تواند برای کمک به همسرش انجام دهد موافقم. اینها باید بیشتر و بیشتر شود و در جامعه به عنوان یک ارزش به آن نگریسته شود.
یک نکته مهمی که باید بیشتر بهش پرداخته بشه اینه که زن در واقع وقتی مادر میشه نقش تربیتی بسیار حساسی رو باید ایفا کنه چون بچه رشد اصلی و شکل گرفتن شخصیتیش در خردسالی هست و بیشترین تاثیر رو از تربیت خانواده میگیره و حتی نقش محیطهای دیگه هم روی اون بچه دقیقا به نوع تربیت اصلی خانوادگی و مراقبتهای خونواده بستگی داره که بدون شک مادر این وظیفه رو چون اوقات بیشتری با فرزندش هست و همینطور روحیات زن که بسیار لطیفه و خداوند زن رو مربی قرار داده و باید اشاره کنم که زن نسبت به مرد چندین برتری داره و دو تای اون که در نقش تربیتی سهم بالایی داره صفت رحیمیت زن هست و دیگری صفت رب و مربی بودن زن که غیر قابل انکار هستند و البته همه اینها با نظر به اینکه اون اهداف اسلامی که در بالا بهش اشاره کردید تحقق پیدا کنه و زنان بدون هیچ دغدغه دیگری به مهمترین نقششون که تربیت یک فرد که بسیار بسیار مهم هست بپردازند.