رئیس همایش

آقای حجت الاسلام و المسلمین محمد تقدیری
رئیس مرکزنجوم وستاد استهلال استان تهران

دبیر علمی همایش

آقای دکتر جعفرآقایانی چاوشی عضوهیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف

معرفی برندگان هفتمین جایزه ویژه حضرت عبدالعظیم

این جایزه امسال به سه استاد تعلق گرفت:
•    دکترمهدی محقق به پاس زحمات فراوان ایشان در معرفی رازی
•    دکترسید محمود طباطبایی به پاس ترجمه های ایشان از آثار پزشکی رازی
•    دکتر احسان مقدس به پاس چاپ متن منقح آثار پزشکی رازی

چکیده سخنرانی ها و عنوان مقاله پوستری

مقالات متعددی برای این همایش ارسال گردید که از میان آنها پس از داوری بعضی برای سخنرانی ویک مقاله به عنوان مقاله پوستری انتخاب گردید.
خانم دکترگیل تیلور مایل به حضوردر همایش و ایراد سخنرانی بودند که متاسفانه این امکان فراهم نشد. ما در اینجا تنها به درج چکیده انگلیسی نامبرده اکتفا می کنیم.

عنوان مقاله پوستری از قرار زیر است :

سامان سلیمانی مرند “شیمی رازی”

رازی، پزشک فیلسوف

مهدی محقق مدیر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل

محمدبن زکریای رازی تا قرن نوزدهم میلادی به وسیله کتاب‌های پزشکی مانند المنصوری و الحصبه و الجدری که به زبان لاتین ترجمه شده بود به عنوان یک طبیب شناخته شده بود و این کتاب‌ها در مراکز علمی غرب همچون مون پولیه تدریس می‌شد. در نیم قرن اخیر او به عنوان یک فیلسوف در کتاب‌هائی مانند رسائل فلسفیه که به وسیله پول کراوس فراهم آمده بود و نیز کتاب فیلسوف ری، محمدبن زکریای رازی اثر راقم این سطور که به وسیله انجمن آثار ملی چاپ شد به جهان علم معرفی گشت. در کتاب فیلسوف ری کتاب‌های طب روحانی و سیرت فلسفی و علم الهی و الشکوک علی جالینوس او مورد تحلیل قرار گرفته و این جنبه از رازی به دنیای علم شناسانده شده است. در این گفتار برخی از اندیشه‌های فلسفی و اخلاقی او که در کتاب‌های نامبرده آمده مورد بحث و تحلیل قرار می‌گیرد تا جویندگان دانش، رازی را به عنوان یک پزشک فیلسوف بشناسند و اندیشه‌های علمی او بیش از پیش در مراکز علمی معرفی گردد.

بازشناسی دیدگاه های پزشکی رازی

دکتر سید محمود طباطبائى استاد دانشگاه علوم پزشکى تهران

کتاب « الحاوى »که به زبان تازی  در بیست وپنج جلد نگاشته شده  شاهکارى بس شگفت‏انگیز وگرانمایه در دانشِ پزشکى  است.با تلاش وکوشش فراوان، در مدّت بیش‏از ده سال، آنرا به زبان پارسى برگردانده، واژه‏هایش را با دانش نوین، همسان سازى کرده، چند جلد از آنرا به چاپ رساندم و همزمان، گزیده‏اش‏را در سه جلد، چنان‏گنجاندم که نشانگری برای شخصیت پزشکی رازی و شناسه ای برای ان کتاب فراگیر ‏باشد.
از یک دیدگاه کلی، می توان محتویات مجموعه ۲۵ جلدی «الحاوی» را در سه بخش معرفی کرد:
۱ ـ بیمارى‏هاى گوناگون با طبقه بندى و تعاریفى کم و بیش نزدیک به طبقه بندى و تعاریف رایج در پزشکى نوین، به عنوان مثال:
جلد اول کتاب، اختصاص به بیمارى‏هاى مغز، اعصاب و روان دارد،جلد دوم آن درباره چشم پزشکى است،جلدسوم به بیمارى‏هاى‏گوش، حلق، بینى، دهان‏و دندان‏ها اختصاص‏دارد، و به‏همین ترتیب، جلدهاى بعدى،  بطور اختصاصى درباره دستگاه‏ها و اندام‏هاى مختلف بدن، بیمارى‏هاى گوناگون و مباحث ویژه‏اى که ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم به پزشکى دارند نگارش یافته‏اند. در هر جلد ـ که معمولاً ترجمه آن کمتر از ۴۰۰ صفحه نیست ـ تعریف بیمارى، انواع آن، علائم عمومى و اختصاصى، تشخیص‏هاى افتراقى، پیش‏آگهى، شیوه‏هاى درمانى گوناگون، درمان‏هاى جایگزین و عوارض داروها، به تفصیل و به نقل از برجسته‏ترین پزشکان پیش‏کسوت و معاصر رازى آورده شده‏اند.
۲ ـ مفردات داروئى:  رازى به نقل قول از برجسته ‏ترین اطبّاء، داروشناسان و دانشمندان پیش‏کسوتش بویژه دیسقوریدوس و جالینوس، به تعریف بیش‏از یک هزار ماده گیاهى، جانورى، کانى‏و متفرّقه، چگونگى گزینش یا تهیه، موارد تجویز، موارد منع مصرف، مقادیر درمانی و سمی یا کُشنده آنها پرداخته و در موارد متعددی، تجربیات و نظرات خود را افزوده است.
۳ ـ اخلاق پزشکى، ویژگى‏هاى شخصیّتى پزشک، معیارهاى ارزیابى و آزمودن مدّعیان پزشکى به منظور صدور مجوّز براى پرداختن به این حرفه…

نقش رازی در رنسانس فکری آندرئاس وزالیوس پدر علم تشریح و آناتومی نوین

دکتر پرویز سلمانی، پژوهشگر بنیاد دایره المعارف اسلامی

آندرئاس وزالیوس (۶۴-۱۵۱۴) پدر علم تشریح و آناتومی جدید، از جمله بزرگان علم پزشکی و بویژه جراحی نوین است که ریزه خوار خوان دانش دانشمند بزرگ ایرانی –اسلامی، محمد بن زکریای رازی (۹۲۵-۸۵۴)بوده است. نخستین اثر وزالیوس ترجمه و شرح بخش نهم کتاب المنصوری زکریای رازی، شیمی دان و فیزیکدان ایرانی-اسلامی بود. باوجود این، تاکنون به نقش رازی در مجموعه آثار وزالیوس بسیار بی مهری شده است.
سالها مطالعه آثار رازی و مشاهده روش های گوناگون وی در تکرار آزمایش هایش سبب شکوفایی اندیشه وزالیوس شد. وی هرچند نه در ابتدا، ولی سرانجام با پذیرش نگرش انتقادی رازی به آراء جالینوس، خود به پیروی از او به نقد جالینوس پرداخت. ظاهرا ًدسترسی او به مباحث نقادانه جالینوس از طریق ترجمه های لاتینی کتاب الحاوی رازی بوده است. هرچند وی هیچگاه به این اثر ارجاع نداده، بعید است از آن آگاه نبوده باشد. بعلاوه شباهت های ساختاری و بیانی و شکلی بین الحاوی و فابریکای وزالیوس مؤید فرضیه استفاده و بهره گیری او از این کتاب است.

رازی و کالبد شناسی قلب

مجدالدین کیوانی، پژوهشگر دایره المعارف بزرگ اسلامی

جاشوا لِبوویتس در نسخه ای خطی مربوط به بیش از ۵۰۰ سال قبل، به یادداشت هایی برخورده شامل پاره ای از نظرات محمد بن زکریای رازی دربارۀ آناتومی قلب.  ورقی از این نسخه  دربردارندۀ یک ارزیابی کلی از اهمیت عظیم رازی برای علم طب است. نویسندۀ این یاددشت رازی را بزرگترین آزمایشگر در موضوعات مرتبط به پزشکی می داند که پس از سفرهای متعدد اینجا و آنجا و در میان ملت های مختلف از جمله عرب ها، یونانی ها و کلدانی ها و مطالعۀ  آثار پزشکانی چون جالینوس، کتاب عظیمی تالیف کرد به نام الحاوی که در غرب به کنتیننس نیز شهرت دارد. نویسندۀ یاداشت می گوید با تمام احترامی که برای دیگران قائل است، چه یونانی چه عرب و چه کلدانی ، و حتی لاتین ها، رازی شایستۀ مقام اول و ستلیش همیشگی است.
از لحن بیان لِیبوویتس برمی آید که مژلف یادداشت های مورد بحث با اینکه از طب المنصوری رازی استفاده کرده واقعاً از نویسندۀ آن بی خبر بوده است. او ضمن نقل قول از این کتاب مطالبی هم از مأخذ پزشکی دیگر برای تکمیل تشریح آناتومی قلب گرفته است. طبق آنچه از مجموعۀ این منابع بر می آید – که البته به نظر می رسد اهمّ آن مطالب آراء و نتیجۀ آزمایشهای کالبد شناختی رازی است – آناتومی قلب از نظر امثال رازی اجمالا به این شرح است:

“قلب در وسط سینه جای دارد و به شکل میوۀ کاج است. یک بخش آن پهن و بخش دیگرش باریک است. گوشت در بخش باریک سخت است و سببش این است که هر چه به آن اصابت کند به راحتی آسیب نمی بیند. در بخش پهن بافتها یا الیاف بسیاری وجود دارد، برخی طولی و برخی عرضی و این به خاطر انبساط و انقباض قلب است؛ بافت های مورّبی هم هست که قلب در حالت استراحت به آنها نیاز دارد.  غشاء کوچکی  موسوم به “کپسولا” نیزآنجا هست که فقط به قاعدۀ قلب می رسد و وجودش برای حفاظت از قلب است. گاه مایع خاصی آنجا جمع می شود  و به شکل دُملی (آپوستِمانور) در می آید که اگر بترکد به قلب سرایت می کند و بلا درنگ مرگ به دنبال آن می آید.

به علاوه، در قلب چهار دهانه وجود دارد، دو تا در طرف راست و دو تا در طرف چپ، و در وسط خود قلب دو بطن هست که یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ قرار دارد و در میان آنها مجرایی است که خون از طریق آنها از بطن راست به بطن چپ می گذرد. بطن راست ماده ای دریافت می کند که در بطن چپ به خون تبدیل می شود. در دهانه هایی که در طرف راست واقعند، رگ بزرگی چسبیده به یکی از آنهاست و از طریق آنها خون از جگر به قلب می آید. سه دریچه هم وجود دا رد که باز می شوند تا خون بتواند وارد قلب شود. این دریچه ها بسته  شوند تا خون نتواند به رگ بازگردد. همچنین، مقداری مادۀ گوشت مانند هست که به آن دهلیز قلب گفته می شود. وقتی این دهلیز منقبض می شود آن سه دریچه منقبض و بسته می شوند . از دهانۀ دیگر رگ دیگری منشعب می شود که به واسطۀ آن  خون به حفرۀ شش ها جاری می گردد.  سه دهانه یا مدخل دیگر نیز هست که باز می شوند تا خون بتواند به شش ها وارد شود، و بسته می شوند تا خون نتواند به قلب پس بزند.

به عقیدۀ جاشوئا  لبوویتس، با اینکه یادداشت ها مبتنی بر گفته های جالینوس پرگُمانی است و در آنها حتی عیناً از کلمات این پزشک بزرگ استففاده شده ، ساختار آنها کاًملا تازه است

دکتر فرزانه غفاری، استادیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

در مکتب طب سنتی ایران که میراث گرانبهای بر جای مانده از دانش وتجربیات نیاکان ما می باشد موضوع خوردنی ها وآشامیدنی ها، هم در بحث پیشگیری و حفظ الصحه و هم در بحث معالجه و درمان از اهمیت بسزائی برخوردار است.

محمد بن زکریای رازی طبیب مجرب سده سوم هجری همواره  برای بالا بردن سطح آگاهی و شناخت مردم در زمینه حفظ تندرستی و نیز مقابله با مشکلات ناشی از سوءتغذیه و رفتارها و عادت های غلط در رژیم های غذائی تلاش می نمود. به اعتقاد رازی عامل بروز بسیاری از بیماری ها  از جمله سرطان و بیماری های گوارشی اغلب ناشی از عادت ها و رژیم های غذائی نادرست می باشد.

بطور کلی درمان رازی، ساده و با تکیه بر تدابیر غذائی بوده است. جمله معروف رازی دراصول تداوی بیمار با تغذیه و پرهیز از دارودرمانی، خطاب به پزشکان درمانگر چنین است:” تا زمانی که می توانی بیمار را با رژیم غذائی مناسب درمان کنی هرگز اقدام به درمان با دارو مکن و این با کسب شناخت و مهارت در امر طبایع و خصوصیات غذاها حاصل شود و تا زمانی که می توانی با داروی مفرد درمان کنی اقدام به درمان با داروی مرکب مکن که اگر آگاهی و شناخت کافی از داروهای مفرد و ساده باشد بیماری با همان ها درمان می شود و نیز تا آنجا که می توانی داروهای ناشناخته و غیر معمول را تجویز مکن مگر اینکه صحت عملکرد آنها با مشاهده و آزمایش به اثبات رسیده باشد”.

این دیدگاه رازی که بر لزوم آموزش همگانی اصول تغذیه سالم و پایبندی به اصل مهم غذادرمانی پیش از دارودرمانی تأکید دارد موجب گردید تا او به تألیف آثار متعدد پزشکی با تکیه بر بهداشت غذائی و تغذیه درمانی اقدام نماید. یکی از شاهکارهای وی در موضوع تغذیه کتاب ” منافع الأغذیه و دفع مضارها” می باشد. این کتاب ارزشمند که در حکم یک دانشنامه غذائی است با گذشت بیش از هزار و اندی سال در ارائه دانش تغذیه و چگونگی کاربرد مواد غذائی همچنان از تازگی، ژرف نگری و توانائی لازم برخوردار است.

کشف الکل توسط رازی

دکترجعفرآقایانی چاوشی استادیار دانشگاه صنعتی شریف ارائه بوسیله سانازمحمدی

کارشناس مهندسی شیمی ازدانشگاه علمی کاربری صنایع غلات قائم

امروزه نقش بی دلیل الکل درصنعت وپزشکی برکسی پوشیده نیست.به طورکلی میتوان گفت که بدون الکل پزشکان قادربه معالجه بیماران خودنیستند.
اما این ماده سحرآمیز چگونه کشف شد وچه مراحلی راپیمود تا به صورت فعلی درآید. متاسفانه به این سوال اساسی پاسخ مطلوبی داده نشده است.

حقیقت آن است که مورخین شیمی و در راس آنها برتلو (M .Berthelot)با آنکه تلاش مهمی درتاریخ کشف الکل کرده اند به علت نداشتن منابع عربی کیمیاگری اسلامی نتواسته اند به نتیجه غائی برسند.

آنان تا انجا پیش رفتند که ثابت کنند طریقه ساخت الکل از شراب در اوایل قرن چهاردهم میلادی رواج داشته است. ادعای انان مبتنی بر بعضی دستورات لاتینی بوده که تهیه (آب اتش زا) یا همان الکل را ازتقطیر شراب به دست می داد.

اما این دستورات متضمن واژه های عربی بوده که تاثیر کیمیاگری اسلامی را بر انها مبرهن میساخت و این سوال را مطرح میکرد که آیا این دستورات که بی شباهت به نسخه های پزشکی برای تهیه دارو نبودند اصیل و زائیده ذهن کیمیاگران غربی اند و با ترجمه  اقتباسی از متون عربی.

سوالی که نه برتلو ونه روسکا قادر به پاسخگویی ان نبودند. بااینحال درقرن نوزدهم میلادی هوفر(Hoefer) شیمیدان و پژوهشگر فرانسوی معاصر برتلو متنی لاتینی را کشف کرد که در ان از زبان محمدبن زکریای رازی شیمیدان بلند اوازه ایرانی تهیه الکل را از تقطیر مواد نشاسته ای حاصل می کرد.

روش تهیه الکل توسط رازی در این سخنرانی کاملا شرح داده شده است.

جستجوی کتب طبی مفقوده در کتاب  الحاوی رازی

دکتر احسان مقدس پژوهشگر طب سنتی

دانشمندان مسلمان  پس از نهضت ترجمه که باعث شد آثار علمی فراوانی از زبان های یونانی ، سریانی، پهلوی و هندی به زبان عربی ترجمه شود، به تدریج خود شروع به نگارش آثار علمی نمودند که متاسفانه تعداد زیادی از این آثار به علت جنگ ها، آتش سوزی ها و حوادث دیگر به دست ما نرسیده است. لذا جستجوی این کتاب ها، رساله ها و مقالات علمی در لابه لای آثار علمی برجای مانده می تواند راهنمای محققان و پژوهشگران برای بازیابی آثار علمی مفقوده باشد، از این رو نگارنده  با تلاشی متواضعانه در پی جستجوی آثار طبی مفقوده قرن دوم و سوم هجری  که در کتاب سترگ الحاوی نشانی از آنها بر جای مانده است. مولفان این آثار  عبارتند از : ماسرجویه بصری یهودی،  تیاذق حکیم، أبو جُریج راهب، جورجیس بن بختیشوع، ابن لجلاج، بختیشوع بن جورجیس، ابوهلال حمصی، ماسرجویه مسیحی، محمد بن خال، یحیی بن بطریق، جبرئیل بن بختیشوع، سلمویه بن بنان، مسیح دمشقی، سرابیون، ایوب رهاوی، ابن ماسویه ، یوحنا بن سرابیون، یعقوب بن اسحاق کندی، عبدالله بن یحیی برمکی، ابن ماسه، ثابت بن قره، ابن ابی خالد فارسی،  عبدوس بن زید، حُبیش بن حسن اعسم، اسحاق بن حنین، حکیم بن حنین.

روش های رازی در ذوب و فرآوری فلزات

ایمان تاجی

امروزه می توان مسائل مرتبط با کیمیاگری را از دو دیدگاه مورد نقد و تحلیل قرار داد: دیدگاه اول که شامل جوانب نظری و فلسفی می شود و دیدگاه دوم که به تحلیل آثار کیمیایی از بعد عملی و تجربی می پردازد. زکریای رازی از جمله دانشمندانی است که اهتمام زیادی به کار تجربی و آزمون های آزمایشگاهی در باب کیمیا داشته است. از این رو بررسی آثار کیمیایی به جا مانده از این دانشمند برای بازیابی و آگاهی از تاریخ دانش شیمی و به طور کلی علوم تجربی اهمیت بسیار بالایی دارد. یکی از مهم ترین بخش های کتاب های کیمیایی بحث در مورد فلزات و روش های استحصال و فرآوری آن هاست که معمولا قسمت مهمی از این کتب را در بر می گیرد. در این تحقیق سعی شده است تا علم ذوب و برخی روش های گوناگون فرآوری فلزات براساس دو کتاب المدخل التعلیمی و کتاب الاسرار رازی بررسی گردد و نوشته  های او با دانش امروزی متالورژی در این زمینه مقایسه گردد.

اسفندیارمعتمدی دبیر بازنشسته آموزش و پروش

حکیم ابوبکرمحمد بن زکریای رازی دارای ۱۲ تالیف درفن کیمیا است.یکی ازکتابهای اودراین فن به نام تدابیر است این کتاب راشاعری هندی به نام اسماعیل کوفی در سال۶۶۹ ه-ق به شعرفارسی درآورد است.
اسماعیل دریک خانواده کیمیاگر به دنیا آمد پدرش۴۰ سال کیمیاگر بود ومورد توجه یکی ازسلاطین هند به طوری که از طرف این سلطان دهی را در اختیارش قرار داده بودند.  پس از فوت پدر ده را پس گرفتند .از اینرو اسماعیل  به مولتان نزد بهاالدین مولتانی که از بزرگان وقت بود رفت .درآنجا به ترجمه منظوم  کتاب تدابیر رازی پرداخت و این ترجمه را مخزن الحکمت نامید . مخزن الحکمت شامل نه باب است .در این سخنرانی به بررسی این کتاب می پردازیم و اهمیت آن را از نظر تاریخ کیمیا گری اسلامی و تاثیر رازی بر آن مورد بحث قرار می دهیم.

چگونگی استخراج نقره از معادن

شهرام انصاری

هدف از این سخنرانی بررسی چگونگی استخراج نقره از معادن میباشد.
همان گونه که فلزات میدانیم مناطق وسیعی از ایران چه در عهد باستان چه در زمان حال ازمعادن غنی مختلف برخور دار بوده و هست.
وجود ظروف زرین وسیمین و نیز سکه های باقی مانده از زمان های بسیار قدیم گواه این حقیقت است که ایرانیان در استخراج  طلا و نقره از معادن تبحر خاصی داشته و از آن در صنعت بهره می برده اند.

با وجود این نمی دانیم روش استخراج نقره درایران قدیم چگونه بوده است. خوشبختانه یکی از متون مربوط به شیمی صنعتی قدیم متعلق به ابو محمد یعقوب همدانی وجود دارد که در قرن نهم هجری زندگی میکرده است.این کیمیاگر چگونگی استخراج نقره را از معادن تشریح میکند. ما در این سخنرانی به بررسی این مطلب از متن همدانی میپردازیم.

مهدی دانشیار مدرس مرکز نجوم حضرت عبدالعظیم حسنی

آثاربه جا مانده از رازی همگی از ایمان عمیق این دانشمند بی بدیل به دین مبین اسلام حکایت میکند.

با این حال به علت همین ایمان محکم و عدم تسلیم  به افکار انحرافی فرقه  اسماعیلیه که تلاش میکردند دین را با فلسفه یونانی آشتی دهند  مغضوب آنان میگردد. این فرقه بدون ارایه دلیلی فیلسوف ری را به کفر و زندقه متهم نمودند.متاسفانه این اتهام را دشمنان رازی قرن هاست که تکرار کرده اند. ما دراین سخنرانی با ارایه دلایل متقن بی پایه بودن این اتهامات را ثابت خواهیم کرد.

چکیده مقاله انگلیسی خانم تیلور

 

Gail Marlow Taylor, Ph.D.
By the Book: Alchemy and the Laboratory Manual from Al-Rāzī to Libavius, 920 – 1597
Today, when alchemy evokes wizards and crystal balls, it may seem odd to refer to a book of procedures on transmutation of ordinary metals into gold as a practical laboratory manual free of mysticism. Yet it was alchemy, the most ancient form of chemistry, which first brought the book and the laboratory together. Over a thousand years ago, the Persian physician and alchemist Abū Bakr Muhammad ibn Zakarīyā al-Rāzī (c. 865 – 923)   wrote the earliest laboratory manual to reach us in its entirety. He called it the Kitāb al-Asrār or Book of Secrets. The most valuable “secrets” in the Kitāb al-Asrār are organized procedures and written specifications for proportions, temperature, timing, and endpoints, the same strategies for achieving reproducibility that laboratories use today.the This paper will demonstrate that there was a continuum of practical laboratory manuals from al-Rāzī’s Kitāb al-Asrār in 920 C. E. to Libavius’s Alchemia published in 1597 C.E., which some historians refer to as the first chemistry textbook

برای دانلود فایل چکیده مقالات همایش رازی اینجا کلیک کنید