به قلم: حجت حاجی کاظم
مطلب ذیل در پاسخ به یکی از دانشجویان درباره عالم ذر تدوین شد. چکیده: مسئله این است که برخی برای حل علت تفاوت انسان ها از نظر محیط، استعدادها، جنسیت، ژنتیک و … می گویند عالم ذر بوده و تو در آن جهان چیزهایی را انتخاب کردی و در نتیجه آن انتخاب، چنین امکاناتی داری. مثلا می گویند کسی که در خانواده سنی متولد می شود، در پاسخ به سوال خداوند که فرمود: «الست بربکم»، محکم جواب نداده است و یا اصلا «بلی» نگفته است. به نظر ما چنین پاسخ هایی مناسب نیستند. در جای خودش به مسئله تفاوت انسان ها پاسخ داده ایم.
در مورد «عالم ذر» در میان دانشمندان، مفسران، متکلمان و ارباب حدیث، گفت‌وگوهای زیادی واقع شده است و اختلاف نظر در مورد کیفیت آن وجود دارد و این نشان‌گر پیچیدگی موضوع (عالم ذر) می‌باشد. خدای سبحان در قرآن کریم می‌فرماید:
… و اذ اخذ ربّک من بنی آدم من ظهورهم ذرّیتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربکم… به خاطر بیاور زمانی را که پروردگارت از پشت فرزندان آدم «ذریه» آن‌ها را برگرفت، آنان را گواه بر خودشان گرفت و از آن‌ها پرسید: آیا من پروردگار شما نیستم؟ آنان همگی گفتند: آری، ما گواهی دادیم، این کار را خداوند به خاطر آن انجام داد که در روز قیامت نگویید ما از این موضوع توحید و معرفت الله غافل بودیم. (سوره مبارکه اعراف-آیه ۱۷۲)
برخی عالم ذر را جنبه ملکوتی موجودات دانسته‌اند و آن میثاق را میثاقی در جهانی نامحسوس و بر اساس حقیقت وجود موجودات تفسیر کرده‌اند و برخی آن را حمل بر مجاز و بیانی نمادین نسبت به اتمام تکلیف الهی به واسطه وحی تلقی کرده‌اند. برخی نیز آن را همان میثاق عقل فطری و تعالیم وحی دانسته‌اند که بدون آن‌ها تکلیف و عهد الهی محقق نمی‌گردد. اما آنچه برای اتکای اعتقادی روشن است، این است که این آیه شریفه دلالت بر گرفتن نوعی پیمان از انسان دارد. ادله عالم ذر مثل آیه میثاق، دلالت بر عهد و میثاق می‌کند، به این مضمون که خدا از بشر پیمان گرفته و بشر به خدا میثاق سپرده تا موحد باشد و مطیع خداوند بماند و غیر خدا را پرستش نکرده و شیطان را عبادت نکند. این میثاق و عهدگیری چون از تمام انسان‌هاست، پس همه در نهاد همه انسان‌ها، سابقه گرایش به حق وجود دارد وگرنه اخذ تعهد تکوینی و بستن پیمان روا نبود.
بر اساس این بیان، اینکه اختصاص امکانات مختلف (مثل جنسیت، معنویت پدر و مادر و …) و کیفیت آن را محصول یک آزمایش و پرسش در عالم ذر بدانیم، از آیه شریفه فهمیده نمی‌شود. منشأ چنین تصوری شاید این بوده است که بپنداریم مسئله تفاوت در استعدادهای انسان‌ها و عدالت الهی را جز با عالم ذر نمی‌توان توضیح داد در حالی که چنین نیست. بنابراین نوبت به این سؤال که در عالم ذر کیفیت و ماهیت اختیار چه بوده است، نمی‌رسد. اشاره ای به حل مسئله حرام زاده‌ها و تفاوت در استعدادها خواهیم نمود. ضمناً در مورد نظرات پیرامون عالم ذر، می‌توانید به منابع موجود در این زمینه مراجعه نمایید. برای نمونه:
کتاب فطرت در قرآن کریم اثر آیت الله جوادی آملی
تفاسیر المیزان و نمونه – ذیل آیه شریفه ۱۷۲ سوره مبارکه اعراف
نگاهی به عالم ذر اثر محمد حسن قدردان قرا ملکی؛ مجله کیهان اندیشه – بهمن و اسفند ۱۳۷۳ – شماره ۵۸ – قابل دانلود از پایگاه نورمگز
مقالات آقای محمد بیابانی اسکویی – مجله سفینه – قابل دانلود از پایگاه نورمگز
یکی از مقالات خوب در این زمینه را می توانید از اینجا دانلود کنید.
به نظر ما حل مسئله جبر و اختیار و تفاوت انسان ها از نظر امکانات، از راه دیگری ممکن است که از لینک ذیل می توانید دنبال کنید:
دیگر مطالب مسئله جبر و اختیار و تفاوت انسان ها