با الهام از سخنان امام خمینی (ره)
به قلم: حجت الله حاجی کاظم
منتشر شده در شماره ۵۳ نشریه پرسمان
شیرینی عدالت بر کسی پوشیده نیست. پیشوای ششم امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: عدالت از آبی که به تشنه‌ای برسد شیرین‌تر و گواراتر است. (۱) اما در عین حال رعایت همین عدالت، گاه بسیار دشوار خواهد بود. کتاب آسمانی ما از باورمندان خواسته است که عدل را بسیار بر پا کنند؛ حتی اگر در جایی حکم عادلانه به ضرر خودمان، پدر و مادر و یا دیگر نزدیکانمان باشد، باید پای‌بند به آن باشیم. (۲) در این نوشتار، می‌خواهیم با الهام از بیانات بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، درباره رابطه حکومت اسلامی و عدالت اجتماعی جستجویی نماییم.
اول و آخر کلام ما
اجازه دهید به جای همه سطرهای این نوشتار، بگویم: «فقط در ۷ جای وصیتنامه امام خمینی (ره)، مستقیم به عنوان «عدالت» اشاره شده است»؛ بقیه آثار که جای خود را دارد. هرچند در جامعه ما برای عدالت تفسیرهای مختلفی وجود دارد اما حداقل معیاری که از ادبیات امام خمینی (ره) می‌توان استفاده کرد، این است که اساس عدالت نباید در برنامه‌ریزی‌های ما کم رنگ شود. بدون شک اگر توسعه بخواهد بر صندلی عدل و به جای آن بنشیند و عدل را موقت یا برای همیشه از صدر به زیر کشد، روح اسلامی بودن حکومت دینی رخت بر خواهد بست. چرا که علاوه بر آمیخته‌بودن ماهیت حکومت دینی با عدالت، توسعه و اقتصاد نیز بدون عدالت مختل خواهد شد و به اصطلاح دینی، «برکت» از میان ما خواهد رفت و با عدل، بیشتر از آنکه محاسبات تجربی پیش‌بینی می‌کند بهره خواهیم برد. از امیرالمومنین (علیه‌السلام) نقل شده است که عدالت موجب چند برابر شدن برکت‌ها می‌شود. (۳) (بِالْعَدْلِ تَتَضَاعَفُ الْبَرَکَات)
عدالت اجتماعی در سطوح ولایت و تسلط بر دیگران
خداوند که ولی مطلق است، عادل است؛ پیامبرش عادل است؛ امامش عادل است؛ مرجع فقهی‌اش باید عادل باشد؛ امام جماعتش باید عادل باشد؛ قاضی اش باید عادل باشد؛ حاکمش باید عادل باشد. (۴) همه اینها یعنی هرکس که در اسلام دارای سطحی از ولایت و تسلط می‌شود، باید سطحی از عدالت را داشته باشد. آری. در ساختار اسلامی، به جای دوربین‌های کنترلی، ملکه عدالت است که باید در ارکان جامعه اسلامی کنترل را در دست بگیرد. دوربین‌ها و ساختار نظارتی، نقش مکمل و فرعی در کنترل جامعه اسلامی ایفا خواهد کرد.
ادبیات مستضعفان و پابرهنگان
کسانی که با ادبیات امام خمینی (ره) اندکی آشنا باشند، می‌دانند که واژه «مستضعفان» در تعبیرات ایشان چه قدر کاربرد دارد.از نگاه ایشان، اسلام به دنبال نجات دادن مستضعفان و پابرهنگان از چنگال ستمگران است. قرآن کریم، یکی از اهداف منجی آخرالزمان را، عرضه نعمتی بزرگ بر مستضعفان جهان دانسته است. (۵) اجازه دهید محتوای این آیه شریفه را در بیان ایشان جستجو نماییم: «خداوند را سپاس مىکنم که اراده فرمود منت بر مستضعفین بگذارد علیه مستکبرین و زمین را از لَوْث مستکبرین پاک کند و مستضعفین را به حکومت زمین برساند. اسلام براى همین مقصد آمده است و تعلیمات اسلام براى همین معناست که مستکبرى در زمین نباشد و نتوانند مستکبرین مستضعفین را استعمار و استثمار کنند.» (۶)
حکومت عدالت، نیاز به انسان های عادل دارد.
خیلی وقت ها فراموش می کنیم که با عوض شدن نام یک مجموعه به «اسلامی»، به یک باره ارزش‌های اسلامی و عدالت محورانه جاری نمی‌شود. جامعه، از تک تک همین آدم‌ها تشکیل شده است و اگر روزی برسد که خدای ناکرده تعداد قابل توجهی از آدم‌های جامعه حاضر نباشند خودشان عادل باشند، بالاخره همین آدم‌ها به ساختارهای اجرایی راه می‌یابند و آن هنگام، توقع عدل داشتن از حکومت، توقعی نابخردانه است. فراموش نکنیم که با جریمه و اخراج‌کردن، نمی‌توان حکومت عدل را نهادینه نمود. اگر از ۱۰۰ نفر یکی دو نفر عادل نبودند، می‌توان کنترل کرد. اگر ۱۰ نفر نبودند، می‌توان؛ اما اگر خدای ناکرده در جامعه‌ای ۹۰ نفر از ۱۰۰ نفر عدل و انصاف را نخواهند، کجا می‌توان ادعا کرد که عدالتی باقی مانده است؟ از این روی باید نسبت به تعهد تک‌تک افراد جامعه به عدالت تاکید نمود. امام خمینی (ره)، نهادینه شدن عدالت در جامعه را وابسته به عادل بودن کارگزاران می‌دانند. (۷) این اصل فقط در مورد عدالت نیست بلکه در تک‌تک وظایف اجتماعی خود، نمی‌توانیم به بهانه اینکه دیگران به وظیفه خود عمل نمی‌کنند، وظایف خود را نادیده بگیریم: «این را هم نباید هر یک فکر کند که بگذار دیگران بشوند تا من بشوم. هر کسى باید آن کارى را که مىکند آن کار را خوب انجام بدهد» (۸)
حکومت اسلامى یعنى حکومت عدالت
از مهم‌ترین اهداف شناخته شده تشکیل حکومت توسط پیامبران (علیهم‌السلام) برقراری عدالت اجتماعی و رشد معنوی در سایه سلامت جامعه به واسطه عدالت اجتماعی می‌باشد. قرآن کریم، برقراری قسط و عدل را از اهداف بعثت انبیا دانسته است. (۹) عجیب است که این جنبه اجتماعی اسلام به عنوان دینی که بر محور آخرت برنامه خود را تعیین نموده است این قدر اهمیت دارد. امام خمینی (ره) می‌فرمایند: «پیغمبر اسلام (ص) تشکیل حکومت داد مثل سایر حکومت‌هاى جهان لکن با انگیزه بسط عدالت اجتماعى.» (۱۰) یا می فرمایند: «ما که مىگوییم حکومت اسلامى، مىگوییم حکومت عدالت.» (۱۱) در نگاه ایشان، برقراری حکومت عدل به نفع مستضعفان جامعه، از وظایف و تکالیف مومنان است و بدین ترتیب از بالاترین عبادات محسوب خواهد شد. اینگونه است که ایشان به تشکیل حکومت اسلامی آنچنان اهمیت می‌دهند که آن را از مهم‌ترین واجبات دانسته‌اند. (۱۲)
عدالت یعنی ویژه‌خواری ممنوع
یکی از بارزترین مصادیق عدالت اجتماعی، پرهیز از ویژه خواری است. امام خمینی (ره)، عدالت اسلامی را معادل اهمیت دادن به بیت المال اسلامی دانسته و اهمیت دست درازی نکردن به بیت المال برای تامین نزدیکان را یادآور می‌شوند. (۱۳)
ساده‌زیستی و عدالت
مدیران جامعه شاید به بهانه متخصص بودنشان توقع زندگی مجلل و آنچنانی و زیستن در کاخها را داشته باشند و حتی با تفسیر خود از عدالت (به عنوان قرارگرفتن هر چیز در جای خودش)، عدالت را در رفاه‌زدگی متخصصان بدانند؛ اما نگاه اسلامی که هدف غایی انسان‌ها را در مرفه‌زیستن ندانسته است، از حاکمان جامعه می‌خواهد که فاصله خود از دیگر مردم را آن قدر زیاد نکنند که صبوری مردم در سختی‌ها تامین نگردد. در برخی بیانات امام خمینی (ره)، عدالت اجتماعی در کنار ساده‌زیستی مطرح شده است (۱۴) و یکی از حکمت‌های این رویکرد، دل‌گرم شدن مردم به تحمل مشکلات و دل‌خوشی آنان بیان شده است. روشن است که صبور شدن آدم‌ها یکی از اهداف مورد نظر اسلام عزیز است و فاصله بیش از حد تصور توده مردم موجب کاهش توان صبوری آنان می‌گردد.
در توصیف حکومت عدل مهدوی که سرلوحه دولت اسلامی است، رفتار امام معصوم (علیه‌السلام) نسبت به مردم رحیمانه و نسبت به کارگزاران حکومت، با شدت توصیف شده است. (الْمَهْدِیُّ جَوَادٌ بِالْمَالِ رَحِیمٌ بِالْمَسَاکِینِ شَدِیدٌ عَلَى الْعُمَّال) (۱۵)
اهمیت عدالت اجتماعی در دستگاه قضایی
هرچند موتور محرکه روح عدالت جامعه، حرکت تک‌تک افراد جامعه اسلامی به سوی عدالت است اما در صورتی که این حرکت با عدالت دستگاه قضایی همراه نشود، پروژه عدالت اجتماعی شکست خواهد خورد و جامعه به فروپاشی اجتماعی و سیاسی خواهد رسید. اگر خواهان جامعه‌ای سرشار از عدل هستیم باید به فکر تربیت مستمر قاضیان، کارگزاران و وکیلان عدالت‌طلب برای نظام قضایی باشیم. امام خمینی (ره) در جایی به اهمیت ورود اسلام‌شناسان به این دستگاه اشاره نموده‌اند و در جایی نیز ضمن اشاره به اهمیت عدالت در دستگاه قضا، لزوم پاک‌سازی این دستگاه مهم از کسانی که عدالت را به دست فراموشی سپرده اند را یادآوری می‌نمایند. (۱۶)
۱ – الْعَدْلُ أَحْلَى مِنَ الْمَاءِ یُصِیبُهُ الظَّمْآن – الکافی (ط – الإسلامیه)، ج۲، ص: ۱۴۶
۲ – یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلى أَنْفُسِکُمْ … – مبارکه نساء، آیه ۱۳۵
۳ – غرر الحکم و درر الکلم، ص ۲۹۷
۴ – نقل آزاد از سخنرانی امام خمینی (ره) – صحیفه امام، ج۳، ص: ۳۰۵
۵ – مبارکه قصص، آیه ۵
۶ – صحیفه امام، ج۷ ، ص:۱۱۷
۷ – صحیفه امام، ج۸، ص: ۳۱۷
۸ – صحیفه امام، ج۹، ص: ۱۹
۹ – مبارکه حدید – آیه ۲۵
۱۰ – وصیتنامه سیاسى-الهى امام خمینى(س) – ص: ۲۳
۱۱ – صحیفه امام، ج۳، ص: ۵۰۹
۱۲ – وصیتنامه سیاسى-الهى امام خمینى(س) – ص: ۲۴
۱۳ – صحیفه امام، ج۳، ص: ۵۰۹
۱۴ – صحیفه امام، ج۷، ص: ۲۵۸
۱۵ – بشاره المصطفى لشیعه المرتضى (ط – القدیمه) ؛ ج۲ ؛ ص۲۰۷
۱۶ – وصیتنامه سیاسى-الهى امام خمینى(س) – ص: ۵۰